“Eski
Devlet Bakanı” mı Yoksa “Devlet Eski Bakanı” mı? Sorusuna Bir Çözüm Önerisi
Ertaç
ERİŞMİŞ
Cumali
DİDİN
ÖZET
Son
zamanlarda isim tamlamalarının özellikle de belirtisiz isim tamlamalarının
sıfat unsurlarıyla birlikte kullanımıyla ilgili, karışıklıklar var olmaktadır.
Bu karışıklığın asıl olarak nedeni toplumsal dilbilim içerisinde, bireylerin
dilin özelliklerini kullanabilme özellikleri açısından yanlışlıklar
görülmektedir. Bu yanlışlıklardan birisi ise “Eski Devlet Bakanı” mı
yoksa ”Devlet Eski Bakanı” mı kullanımıdır. Bu kullanım daha önce
yapılan araştırmalarda oldukça açıklayıcı ve net bilgilerle açıklığa
kavuşturulmuştur. Biz de bu açıklamaları gözden geçirip çalışmamızda bu türde
kullanılan tamlamaların doğru kullanımını göstermeye çalışacağız. Öncelikle çalışmamıza konu olan kelime
grubunun ne olduğundan bahsedip daha sonra kullanım boyutlarını açıklamaya
çalışacağız.
Anahtar Kelimeler:
Kelime Grubu, İsim Tamlaması, Belirtisiz İsim Tamlaması, Sıfat, Toplumsal
Dilbilim.
1) İsim Tamlaması
İsim
tamlaması iki isim unsuru arasında sahiplik-aitlik ilgisi bulunan bir kelime
grubudur. Türkçede oldukça fazla kullanılan ve kendi içerisinde belirtili,
belirtisiz ve zincirleme olmak üzere üç türe ayrılan, tamlayan ve tamlanan adı
verilen isim soylu sözcüklerden oluşan kelime grubudur. İsim tamlamasının
varlığı, asıl olarak iyelik ekine bağlı olarak gelişir ve bu kelime grubunu
oluşturan iki unsurdan tamlanan bölümünün kesinlikle iyelik eki alması
gerekmektedir. Bu durumun nedeni ise, asıl olarak isim tamlamaları iyelik
ekinin üçüncü teklik kişi ekinden ortaya çıktığı görüşüdür. Bu görüşü Özmen(2016),
şu şekilde açıklamaktadır;
İsim tamlamaları, iyelik grubunun
üçüncü teklik kişisinden doğmuştur. İyelik grubunun üçüncü kişi kullanımlarında
3. kişi zamiri (o) yerine isim, isimsi veya isimlik kullanılırsa, isim
tamlaması oluşur.
Aynı zamanda bu tanımda bahsedilen “İsimlik”
kavramı, tamlayanın veyâ tamlananın sadece tek bir sözcükten değil, aynı
zamanda farklı kelime gruplarından da oluşabileceğini göstermektedir.
Korkmaz(2019), isim
tamlamasını ad tamlaması adı altında incelemekte ve bu kelime grubu için;
bir ad, başka bir adla ilgi durumu eki alarak veyahut almadan bir anlam bağı
oluşturduğundan ad tamlaması denilen kelime grubu ortaya çıkar, şeklinde
açıklamaktadır ve bu kelime grubunun türlerinden bahsetmektedir. İlgi durumu
ekinin kullanılıp kullanılmamasına veya tamlayanın da bir ad tamlaması olup
olmamasına göre ad tamlamalarını üç gruba ayrılması gerektiğinden ve bu üç
grubun da; Belirtili, Belirtisiz ve Zincirleme ad tamlaması olduğundan
bahsetmektedir.
Ergin(2008), isim
tamlamalarını; iki isim unsurunun meydana getirdiği kelime grubu olduğundan ve
bir ismin iyelik sistemi içerisinde başka bir isimle tamlaması esasına
dayandığından bahsetmektedir. Kelime grubunu meydana getiren iki isim
unsurundan biri tamlayan, biri tamlanan unsurudur. Tamlayanın önce, tamlananın
ise sonra gelmesi gerektiğini açıklamaktadır.
1.1. Belirtili İsim Tamlaması
Bir
tamlayan ve bir tamlanandan oluşan, tamlayanın ilgi durumu; tamlananın ise
iyelik eki aldığı ve aralarında bir tamamlama ilgisi bulunan kelime grubudur. Korkmaz(2019),
belirtili isim tamlaması arasındaki anlam ilişkisinin sürekli değil, geçici
olduğundan fakat aralarında belirli bir anlam ilgisi bulunduğundan
bahsetmektedir.
Ayaklarımı ve pantolonumun paçalarını öperek
saatlerce sokaklarda dolaştırdı(Ö. Seyfettin, EB, 12).
1.2. Belirtisiz İsim Tamlaması
Bir
tamlayan ve bir tamlanandan oluşan, tamlayanın eksiz, tamlananın ise iyelik
ekli olduğu ve aralarında tamamlama –sahiplik,aitlik- ilişkisinin bulunduğu
kelime grubudur. Bu kelime grubunu oluşturan unsurlar arasındaki anlam ilişkisi
belirsizdir fakat belirtili isim tamlamasındaki gibi geçici değil,sürekli bir
anlam ilişkisi vardır. Bu tür isim tamlamaları asıl olarak çeşitli adlar oluşturmakta
ve özellikle de tür, alet, makam, görev vb. isimler türetmektedirler. Altun(2011),
belirtisiz isim tamlamalarını açıklarken bu özelliğine de değinmiştir; “Tamlayan
ve tamlanan ögelerinden ilkinin yalın durumda olduğu, ikincisinin iyelik üçüncü
kişi eki aldığı kelime grubudur. Genellikle varlıkların, nesneleri ve yerlerin
adları bu yapıda kurulur.” Çalışmamıza konu olan kelime grubu da bir
belirtisiz isim tamlamasıdır ve bu durumda da bir makam ismi oluşturmaktadır.
Sabaha karşı diş ağrısı diner gibi oldu, çocuk da biraz sustu, hepsi
uyudular(R.N. Güntekin, Damga, 20).
1.3. Zincirleme İsim Tamlaması
Karahan(2020),
zincirleme isim tamlaması başlığı adı altında herhangi bir değerlendirme
yapmamıştır fakat isim tamlaması içerisinde verilen örneklerden ve
açıklamalardan da anlaşılacağı üzere zincirleme isim tamlamasını şu şekilde
açıklamaktadır: Belirtili isim tamlamasının unsuru da belirtili isim tamlaması
olabilir. Böyle bir yapıda üç isim unsuru bulunduğu düşünülmektedir.
Mısır
Oteli’nin işkembeci dükkanına
girdiklerini görünce, karnımın acıktığını hatırladım(Ö. Seyfettin, E.B., 13).
Bu durumda zincirleme isim tamlaması
denilen unsur, asıl olarak tamlayanın veya tamlananın da birer isim
tamlamasından oluşması olarak açıklanabilmektedir.
Elbise yakasının(ty) /
düğmesi(tn) : İsim Tamlaması
Elbise(ty) / yakası(tn)
: İsim Tamlaması
2. İsim Tamlamalarının Sıfat Unsuru
İle Kullanımı
Bilindiği üzere, Türkiye Türkçesinde
kelime grupları, farklı sözcük türleriyle birlikte iç içe geçerek veya anlam
bağı kurarak kullanılabilmektedir. Sıfat unsuruyla birlikte en çok kullanılan
kelime grubunun isim tamlamaları olduğunu bilmekteyiz. Bu durum ise, dili
kullanış içerisinde bulunan kişinin bir durumu, bir olayı veya bir olguyu
kelime gruplarıyla daha etkili biçimde anlatma yeteneği olarak bilinmektedir. Bu
bölümde hem belirtili hem de belirtisiz isim tamlamalarının sıfat unsuruyla
birlikte kullanılma durumlarını açıklayacağız ve çalışmamıza konu olan kelime
grubunun doğru kullanımı üzerine bir yorum getirmeye çalışacağız.
2.1. Belirtili İsim Tamlamasının Sıfat Unsuru İle Kullanımı
Kelime
gruplarının başka unsurlarla birlikte kullanıldığından daha önce bahsetmiştik.
Belirtili isim tamlamalarının arasındaki anlam bağının sürekli değil geçici bir
ilişki bulunduğundan, bu şekilde oluşturulan kelime gruplarının sahip olduğu
tamlayan ve tamlanan unsurları arasında farklı bir gramer ögesi
girebilmektedir. Doğal olarak bu tamlamanın hem tamlayanı hem tamlananı hem de
tamlayanı ve tamlananı sıfat alabilmektedir.
Özmen(2016), belirtili isim
tamlamalarının sahip olduğu tamlayan ve tamlanan arasındaki ilişkinin kalıcı
olmadığından ve bu tamlamaların birleşik kelime üretme yetisinde sahip
olmadığından bahsetmektedir. Bu durumda tamlayan ve tamlanan arasına başka
unsurların girmesinin olası bir durum olduğunu düşünebiliriz.
1(a) Bu
taşın altında bir ciğerden merhametli, bir kalpten hassas, bir ruhtan
yüce, bir bahar sabahından taze olan vuslat yatıyor(Sami Paşazade Sezai, KŞ,
55).
1(b) Aşçı
hiç böyle bir kazaya uğramamış olduğu için şaşırıp kalmıştı.Aşçının
bu şaşkınlığını büyük bir öfkeyle izledi(Hüseyin Rahmi Gürpınar,
Şık, 101).
1(c)
Bir iğne, sivri ucuyla Paris’teki âşıkâne zaferlerinin hep birer önemli
hatırasını eşeler çıkarır(Hüseyin R. Gürpınar, Şıpsevdi, 10).
Örneklerden de görüldüğü üzere “Sıfat”
unsuru 1(a)’da tamlayanı
belirtirken, 1(b)’de tamlananı
nitelemektedir. 1(c)’de görülen
tamlamada ise hem tamlayanı hem de tamlananı sıfat alan bir isim tamlaması
görmekteyiz. Bu durumdan da anlaşılacağı üzere, belirtili isim tamlamalarını
oluşturan “Tamlayan” ve “Tamlanan” unsurları arasında sürekli
değil de geçici bir bağ olduğundan bu unsurların anlatım gücü içerisinde,
istenilen şekilde sıfat kullanımı ve yer değiştirilmesi görülebilmektedir.
2.2. Belirtisiz İsim Tamlamasının Sıfat Unsuru İle Kullanımı
Belirtisiz isim tamlamaları daha
önceki bölümlerde de bahsettiğimiz üzere, tamlayan ve tamlanan arasındaki hem
anlam hem de biçim bağının kuvvetli/sürekli olduğunu açıklamıştık. Bu anlam ve
biçim bağının sürekli oluşunun hem bu tür tamlamaların birer birleşik isim yapma
hem de tamlayanı ile tamlananı arasına başka bir gramer unsurunun girememesine
neden sağladığını söyleyebiliriz.
Özkan, Toker ve Aşçı(2020),
bu kullanım aşamasını şu şekilde açıklamaktadır: “Belirtisiz isim
tamlamasında unsurlar arasında sıkı bir ilişki mevcut olduğu için tamlayan
unsurla tamlanan unsur arasına başka bir kelime giremez.” Aynı zamanda
araştırmacılar, bu durum için bizim de çalışmaya konu olarak aldığımız örneğe
benzer örnekler vermektedir. “Milli Eğitim eski Bakanı”, “İstanbul
eski Valisi” gibi kullanımların yanlış olduğunu açıklamaktadırlar.
SONUÇ
Yapılan tanımlardan ve açıklamalarda mevcut bulunan
örneklerden de anlaşılacağı üzere şu sonuçlar çıkmaktadır:
·
Belirtili isim tamlamalarını oluşturan
tamlayan ve tamlanan unsurları arasındaki anlam ve şekil bağı geçici
olduğundan, aralarına farklı türden gramer ögeleri girebilmektedir.
·
Belirtisiz isim tamlamaları arasındaki
anlam ve şekil bağı sürekli/kuvvetli olduğundan belirtili isim tamlamasından
farklı olarak, tamlayan ile tamlanan arasında farklı bir gramer ögesi giremez.
Genel
olarak toparlayacak olursak, çalışmamıza konu olan “Devlet Eski Bakanı”
ya da “Eski Devlet Bakanı” kelime gruplarından hangisinin doğru olduğunu
şu şekilde açıklayabiliriz. “Eski Devlet Bakanı” tamlamasının doğru
olduğunu düşünmekteyiz çünkü “Devlet Bakanı” tamlamasının tamamını
niteleyen yani sadece “Devlet”in ya da “Bakan”ın eski olmadığını,
anlam ve gramer bakımından artık bu “Devlet Bakanı” unvanına ve o makamda
görev alan kişinin eski bir görevi, unvanı olduğunu anlayabilmekteyiz.
Bazı dil bilgisi kitaplarında “Eski
Devlet Bakanı” gibi bir tamlamanın yanlış olduğunu ve bu yanlışlığı
nedenini ise “Devlet”in eski olduğunu açıklamaktadırlar. Fakat bizce bu
şekilde yapılan bir açıklamanın doğru olmadığı açıktır çünkü “Vurgu”
denilen parçalarüstü ses birimleri, anlamın anlaşılır olmasını sağlayan bir
durumdur. Bu sayede vurgunun doğru yapıldığı bir kelime grubunda daha önce de
bahsettiğimiz üzere “Devlet Eski Bakanı”nın yanlış, “Eski Devlet
Bakanı”nın doğru bir kullanım olduğunu düşümekteyiz. Aynı zamanda kelime
gruplarının çözümlenmesi noktasında, bu şekilde oluşturulan bir tamlamanın
çözümlenmesi ise şu şekilde olmalıdır:
Eski (s) / Devlet Bakanı(i)
: Sıfat Tamlaması
Devlet(ty) / Bakanı(tn)
: Belirtisiz İsim Tamlaması
TARANAN
ESERLER
HÜSEYİN RAHMİ
GÜRPINAR(2015), ŞIK, ÖZGÜR YAYINLARI, İSTANBUL.
HÜSEYİN RAHMİ
GÜRPINAR(2020), ŞIPSEVDİ, KAPI YAYINLARI, İSTANBUL.
ÖMER SEYFETTİN(2012), EFRUZ BEY, TİMAŞ YAY., İSTANBUL.
REŞAT NURİ GÜNTEKİN(1957), DAMGA, İNKILAP ve AKA KİTAP EVİ, İSTANBUL.
SAMİPAŞAZADE SEZAİ(2018), KÜÇÜK ŞEYLER, İŞ BANKASI
KÜLTÜR YAY., İSTANBUL.
KAYNAKÇA
ALTUN Mustafa(2011),
Türkçede Kelime Grupları Çözümlemeleri
“Türk Romanlarından Örneklerle”, MTV Yay., İstanbul.
AŞÇI
U. Deniz, ÖZKAN Abdurrahman, TOKER Mustafa, (2020), Türkiye Türkçesi
Söz Dizimi, Palet Yayınları, KONYA.
ERGİN Muharrem
(2008), Türk Dil Bilgisi, Bayrak Yay., İSTANBUL.
ÖZMEN Mehmet
(2016), Türkçenin SözDizimi, Karahan Kitabevi, ADANA.
KARAHAN Leyla
(2020), Türkçede Söz Dizimi, Akçağ Yay., ANKARA.
KORKMAZ
Zeynep
(2019), Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi, Türk Dil Kurumu Yay, ANKARA.
Yorumlar
Yorum Gönder