BİLDİRME EKLERİ

 

BİLDİRME EKLERİ

 

FIRAT GÖK*

ERTAÇ ERİŞMİŞ**

 

ÖZET

            Türkçe, dil sınıflandırmaları içerisinde bilindiği üzere sondan eklemeli bir dil yapısına sahip olarak diğer dillerden ayrılmaktadır. Bu eklenme sistemi sayesinde oldukça geniş bir yelpazede ek kategorisi mevcuttur. Türkçe, yapım ekleri ve işletim-çekim- ekleri olarak iki türe büyük çerçevede ayrılmaktadır. Yapım ekleri, kendi içerisinde dört ayrı kategoriye, işletim ekleri ise tekrardan iki kategoriye ayrılarak dilin ekletim sisteminde görev alırlar. Çalışmamızın amacı, Türkçede isim çekim ekleri içerisinde bulunan, dil sistemi içerisinde oldukça işlek bir düzene sahip olan, Türkçenin ilk devirlerinden beri takip edilebilen “Bildirme Ekleri” üzerine olacaktır.

Anahtar Kelimeler: bildirme eki, çekim eki, morfoloji, cevher fiili, isim çekimi.

1. BİLDİRME EKİNİN TARİHSEL SÜRECİ

Bildirme eklerinin tarihsel süreci ile ilgili Zeynep Korkmaz şöyle açıklamaktadır; Bu kip, Eski Türkçedeki er-ür-men, er-ür-sen vb. geniş zaman çekimindeki er- yardımcı fiili ile geniş zaman gösteren –ür ekinin birbiriyle kaynaşarak eriyip kaybolması ve çekiminde şahıs gösteren –men, -sen zamirlerinin de birer ek kalıntısı halinde devamı ile oluşmuştur(KORKMAZ, 2017, s.620). Bu durumda bildirme eklerinin aslında bir kaynaşma sonucunda oluştuğunu ve aynı zamanda tarihi dönemindeki geniş zaman ekinin bir kalıntısı halinde kalması, bu ekin bildirme eki isminin yanı sıra ek-fiilin şimdiki/geniş zamanı olarak adlandırılmasına da yol açtığını söyleyebiliriz.

Tahsin Banguoğlu, ekin tarihsel gelişimini, “er-“ fiilinin geniş zaman kipinde karma bir çekim örneği olarak oluştuğunu ve bu kaynaşmanın sadece “er-“ fiil kökü değil zaman eki ve kişi zamirlerinin de kaynaşıp erimesi sonucu oluştuğundan bahsetmektedir. Aynı zamanda bu ek erimesinin 1. ve 2. kişide er- fiil kökünden, 3. kişide ise tur- fiilinden çıktığından bahsetmektedir.(BANGUOĞLU, 2019:474).

Er-ür ben > im         er-ür sen > sin       tur-ur> dir

 

Muharrem Ergin, bildirme eklerinin doğuşu er- fiilinin son ses “r”sinin düşmesinden ve e>i değişimi sonucunda “i-“ fiilinin Batı Türkçesinden kullanıldığından bahsetmektedir. Bu fiilin bir yardımcı fiil olarak 4 çekime tabii tutulduğundan bahsetmekte ve bildirme ekleri, asıl olarak birinci ve ikinci kişilerde “er-“ fiilinin geniş zamanının ekleşmesi sonucunda doğduğundan bahsetmektedir. Aynı zamanda “tur-“ fiilinin 3. kişilerde sonradan eklendiğini söylemekte ve Türkiye Türkçesinin 3. teklik ve çokluk kişi bildirme ekinde tur- fiilinin ekleşmiş versiyonu DXr ekinin kullanıldığından bahsetmektedir(ERGİN, 2008:316).

Bildirme eklerinin tarihsel sürecine bakacak olursak, yapılan araştırmalarda ve tanımlarda genel olarak aynı süreçten bahsedilmektedir. Bildirme eki, Eski Türkçede kullanılan iki tane bildirici fiil veyahut yardımcı fiilin dönüşümünden ortaya çıkan bir ektir. Bu fiillerden birincisi; er- fiili, diğeri ise tur- fiilidir. Er- fiili, üzerine gelen “Xr” geniş zaman ve kişi zamirinin ekleşmesi sonucu ortaya çıkan bir ektir.

              Men kişi erür men > Ben insan+ım.

Tur- fiili için de aynı dönüşümden söz edebiliriz.

              Yunus tur-ur > Yunus durur > Yunus’tur.

 

2. BİLDİRME EKİNİN İŞLEVİ

            Bildirme ekleri; Türkiye Türkçesi, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Tarihi Türk dilleri içerisinde oldukça sık kullanılan bir işletim ekidir. Bu ek kategorisinin genel görev itibarı isim cümleleri oluşturmakta kullanılmasıdır. Bilindiği üzere, isim unsurları cümle içerisinde bir ek-fiile veyahut ek-fiil içerisinde dört çekimden birisi olan bildirme ekine ihtiyaç duyarak yüklem olabilirler. Bu olaya aynı zamanda isim unsurlarına yargı yükleme süreci de denilebilir. Çalışmamızın kapsamını, bildirme eklerinin işlevini cümle düzeyinde değerlendirmenin daha etkili olacağı kanısındayız.

            Zeynep Korkmaz, Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü’nde bildirme eklerini şöyle açıklamaktadır: i- ek-fiilinin şahıslara göre çekiminde kullanılan, ad cümlelerinde özne ile yüklem arasında yargı bağı kuran ekler. Bu ekler birinci şahıs teklik ve çokluk çekimleriyle, ikinci şahıs teklik ve çokluk çekimlerinde zamir kökenli Im/Um, Iz/Uz, sIn/sUn/, sInIz/sUnUz, üçüncü teklik ve çoklukta DIr/DUr, DIrlAr/DUrlAr’dır(KORKMAZ,2019:92).

 

Muharrem Ergin, Türk Dil Bilgisi’nde bildirme eklerini isim fiili başlığı adı altında değerlendirmiştir. Aynı zamanda bildirme eklerini şöyle açıklamaktadır: Demek ki isim fiilinin geniş zaman kipi ekleşirken fiil kökü ile şekil ve zaman eki düşmüş, geriye şahıs ekleri kalmıştır. Aynı zamanda bildirme eklerini yapı bakımından şahıs eklerine benzetmekte fakat mana ve fonksiyon bakımından farklı bir hüviyet kazandığından bahsetmektedir(ERGİN, 2008:315).

Ahmet Cevdet Paşa’nın yazmış olduğu Medhal-i Kava’id adlı eserde bildirme ekinin işlevi için şu değerlendirmeler yapılmaktadır: Cümle-i ismiyyedir ki müsteda ile haberden terekküp eder. Nitekim Efendi akildir denildikte efendi mübteda ve akil haber ve dIr edat-ı haber olup cümlesi cümle-i ismiyye olur menfilerinde değil kullanılır(ÖZKAN, 2000:60). Burada bahsedilen edat-ı haber ifadesi, bildirme ekinin 3. teklik kişisinde kullanılan DXr ekidir. Ahmet Cevdet Paşa, bildirme eklerinin işlevini cümle düzeyinde bahsetmekte ve bir isim cümlesinin kuruluşunun, isim unsurunun üzerine bildirme ekinin gelerek oluştuğunu değerlendirmektedir.

Yapılan araştırmalara da bakılıp değerlendirilecek olunursa bildirme ekleri, genel olarak isim köklerinin veyahut isim gövdelerinin üzerine gelerek onların yüklem olmasını sağlayan bir işletim ekidir. Bu duruma bağlı olarak isim unsurlarının yüklem olması, o cümlenin isim cümlesi olmasını sağlamaktadır. Bildirme ekleri, ek fiilin hikayesi, rivayeti ve şartından farklı biçimde karşımıza çıkmaktadır. Zira bildirme ekleri diğer biçimlerden farklı olarak yüklemin hem şimdiki zaman ve geniş zamanını karşılamakta hem de yüklemin içerisinde mevcut bulunulan bildirmenin kimin üzerine olduğunu göstermekte kullanılırlar.

 

3. BİLDİRME EKİNİN MORFOLOJİSİ

            Bildirme ekleri olarak da adlandırılan ek fiilin şimdiki zaman ve geniş zamanı karşılama işlevi, çekimlendiği kişilere göre farklı biçim değişkesiyle ifade edilmektedir:

KİŞİ	TEKLİK	ÇOKLUK
1. Kişi	+{(y)Xm}	+{(y)Xz}
2. Kişi	+{sXn}	+{sXnXz}
3. Kişi	+{Ø},+{DXr}	+{DxrlAr}, +{lArdIr}

 

Bu eklerin adları yüklemleştirmesi şu şekilde olmaktadır :

Hasret – im                                                             başarılı – y – ım                           1. Teklik

Hasret – sin                                                             başarılı – sın                                 2. Teklik

Hasret – dir                                                             başarılı - , başarılı – dır                3. Teklik

 

Hasret – iz                                                               başarılı – y – ız                             1. Çokluk

Hasret – siniz                                                          başarılı – sınız                               2. Çokluk

Hasret – lerdir , hasret – dirler                               başarılı – dırlar                              3. Çokluk

 

 

 

4. TÜRK EDEBİYATINDAN ÖRNEKLERLE BİLDİRME EKİNİN ÇÖZÜMLENMESİ

 

Aşağıdaki cümleler bazı Türk edebiyatı yazarlarının eserlerinden seçilmiştir. Bu cümleler, çalışmamıza konu olan ek fiilin şimdiki zaman ve geniş zamanını karşılayan yüklemlere sahip cümlelerdir. Bu bölüm içerisinde, cümlelerin yüklemlerindeki bildirme eklerinin görevlerini inceleyeceğiz.

 

‘‘Felaketim şu ki zaman zaman kendimi bulan adamım.’’ (Ahmet Hamdi Tanpınar – Saatleri Ayarlama Enstitüsü)

 

Yukarıdaki cümlenin yüklemi ‘kendimi bulan adamım’ tamlamasıdır. Bu tamlamanın yüklem olmasını sağlayan ek ise +{(y)Xm} bildirme ekidir. Bu ekin bu cümledeki görevi ise şöyle açıklanabilir ;

Ø  İsmin üzerine gelerek onun yüklem olmasını sağlamak.

Ø  İsmin geniş zamanını veya şimdiki zamanını  karşılamak.

Ø  İsmin üzerinde bulunan bildirmenin kime yapıldığını belirtmek. ( birinci teklik kişi )

 

‘Yoksa sonsuz hazın mı peşindesin.’’( İHSAN OKTAY ANAR - PKA SY 147)

 

Yukarıdaki cümlenin yüklemi ‘peşindesin’ kelimesidir. Bu kelimenin yüklem olmasını sağlayan ek ise +{sXn} ekidir. Bu ekin cümledeki görevi ise şu şekildedir :

Ø  İsmin üzerine gelerek onun yüklem olmasını sağlamak.

Ø  İsmin geniş zamanını veya şimdiki zamanını  karşılamak.

Ø  İsmin üzerinde bulunan bildirmenin kime yapıldığını belirtmek.(ikinci tekil kişi )

‘Atın üstündeki adam  cesursa at da cesurdur’’  (YAŞAR KEMAL – ÜÇ ANADOLU EFSANESİ SF42 YKY)

 

Yukarıdaki cümlenin yüklemi ‘cesurdur’ kelimesidir. Bu kelimenin yüklem olmasını sağlayan ek ise +{DXr} ekidir. Cümledeki görevi ise şöyle açıklanır :

Ø  İsmin üzerine gelerek onun yüklem olmasını sağlamak.

Ø  İsmin geniş zamanını veya şimdiki zamanını  karşılamak.

Ø  İsmin üzerinde bulunan bildirmenin kime yapıldığını belirtmek. ( üçüncü tekil kişi )

 

 

SONUÇ

 

            Bildirme ekleri, tarihi dönüşüm içerisinde Eski Türkçede bulunan iki tane yardımcı fiilin kalıplaşma ve üzerine gelen geniş zaman ekinin, kişi zamirinin erimesi sonucunda ortaya çıkmıştır. Bu durumun doğal bir sonucu olarak bildirme ekleri, adından da anlaşılacağı üzere isim unsurunun bildirmesini sağlayan bir isim işletim ekidir. Bu ek, asıl görevi itibarıyla isim cümleleri oluşturmak ve yüklemin bildirdiği durumu kişi üzerinden belirtmek amacıyla kullanılmaktadır. Ekin biçimbirim olarak, özellikle birinci ve ikinci teklik kişi ekiyle, benzerlik gösterdiği bilinmektedir fakat çözümleme yapılırken bildirme eklerinin birer isim işletim eki, kişi eklerinin ise fiil işletim eki olduğu unutulmamalıdır.

 

KAYNAKÇA

 

AHMET CEVDET PAŞA (2000), Medhal-i Kava’id, Haz: Nevzat Özkan, Türk Dil Kurumu Yay, ANKARA.

BANGUOĞLU Tahsin (2019), Türkçenin Grameri, Türk Dil Kurumu Yay, ANKARA.

ERGİN Muharrem (2008), Türk Dil Bilgisi, Bayrak Yay., İSTANBUL.

KORKMAZ Zeynep (2019), Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yay, ANKARA.

KORKMAZ Zeynep (2017), Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi, Türk Dil Kurumu Yay, ANKARA.

 

 

 

TARANAN METİNLER

 

 

AHMET HAMDİ TANPINAR, Saatleri Ayarlama Enstitüsü, Dergah Yayınları, Kasım-2016,İSTANBUL.

İHSAN OKTAY ANAR, Puslu Kıtalar Atlası, İletişim Yay., 2019, İSTANBUL.

YAŞAR KEMAL, Üç Anadolu Efsanesi, Yapı Kredi Yay., Kasım-2010, İSTANBUL.