TÜRK EDEBİYATI’NDAN ÖRNEKLERLE CÜMLE TAHLİLLERİ

 

TÜRK EDEBİYATI’NDAN ÖRNEKLERLE CÜMLE TAHLİLLERİ

 

                                                                                                              ERTAÇ ERİŞMİŞ

 

ÖZET

 

            Bu çalışmada Türk edebiyatından seçkin eserler içerisinde geçen cümlelerin tahlili yapılacaktır. Bu çalışma Türkçenin sözdiziminin yapısında gerçekleşen dilbilgisel olaylar için ışık tutacağı kanısındayız. Türk edebiyatının seçkin eserlerinden örnek cümleler örnek verilip daha sonra bu cümlelerin ögeleri ve kelime gruplarının tahlili üzerine yoğunlaşılmıştır.

 

            1. Cümle  

O zaman genç bir yüzbaşı olan babamla her vakit önünden geçtiğimiz Çarşı Camiini, karşısındaki küçük, harap şadırvanı, içinde binlerce kereste tomruğu yüzen nehirciği, bazı yıkanmaya gittiğimiz sıcak sulu hamamın derin havuzunu şimdi hatırlamaya çalışırım. (Ömer Seyfeddin-And)

            Cümle Ögeleri:

Yüklem: O zaman genç bir yüzbaşı olan babamla her vakit önünden geçtiğimiz Çarşı Camiini, karşısındaki küçük, harap şadırvanı, içinde binlerce kereste tomruğu yüzen nehirciği, bazı yıkanmaya gittiğimiz sıcak sulu hamamın derin havuzunu şimdi hatırlamaya çalışırım.

            Kelime Grupları:

O zaman genç bir yüzbaşı olan babamla her vakit önünden geçtiğimiz Çarşı Camiini, karşısındaki küçük, harap şadırvanı, içinde binlerce kereste tomruğu yüzen nehirciği, bazı yıkanmaya gittiğimiz sıcak sulu hamamın derin havuzunu şimdi hatırlamaya(isim) / çalış-(y. fiil): Birleşik Fiil

O zaman genç bir yüzbaşı olan babamla her vakit önünden geçtiğimiz Çarşı Camiini(b’li nesne)/, karşısındaki küçük, harap şadırvanı(B’li nesne)/, içinde binlerce kereste tomruğu yüzen nehirciği(b’li nesne)/, bazı yıkanmaya gittiğimiz sıcak sulu hamamın derin havuzunu(B’li nesne)/ şimdi(zarf tümleci)/ hatırla-(yüklemcik): İsim-fiil Grubu

 

O zaman genç bir yüzbaşı olan babamla her vakit önünden geçtiğimiz(sıfat)/ Çarşı Camii(isim): Sıfat Tamlaması

Çarşı(tamlayan)/ Camii(tn) : Belirtisiz İsim Tamlaması

O zaman genç bir yüzbaşı olan babamla(zarf tümleci)/ her vakit(zarf tümleci)/ önünden(dolaylı tümleç)/ geç-(yüklemcik): Sıfat-fiil Grubu

Her(sıfat)/ vakit(isim): Sıfat Tamlaması

O zaman genç bir yüzbaşı olan babam(isim)/ile(çekim edatı): Edat Grubu

O zaman genç bir yüzbaşı olan(sıfat)/ babam(isim): Sıfat tamlaması 

O zaman(zarf tümleci)/ genç bir yüzbaşı ol-(yüklemcik): Sıfat-fiil Grubu

O(sıfat)/ zaman(isim): Sıfat Tamlaması

genç bir yüzbaşı(isim)/ ol(yardımcı fiil): Birleşik Fiil Grubu

genç(sıfat)/ bir yüzbaşı(i): Sıfat Tamlaması

bir(s)/ yüzbaşı(i): Sıfat Tamlaması

karşısındaki(s)/ küçük, harap şadırvan(i): Sıfat Tamlaması

küçük(s), harap(s)/ şadırvan(i): Sıfat tamlaması

içinde binlerce kereste tomruğu yüzen(s)/ nehirciği(i): Sıfat Tamlaması

içinde(dt)/ binlerce kereste tomruğu(ö)/ yüz-(yüklemcik): Sıfat-Fiil Grubu

binlerce(s)/ kereste tomruğu(i): Sıfat Tamlaması

kereste(ty)/ tomruğu(tn): Belirtisiz İsim Tamlaması

bazı yıkanmaya gittiğimiz sıcak sulu hamamın(ty)/ derin havuzu(tn): Belirtili İsim Tamlaması

derin(s)/ havuzu(i): Sıfat Tamlaması

bazı yıkanmaya gittiğimiz(s)/ sıcak sulu hamam(i): Sıfat Tamlaması

sıcak sulu(s)/ hamam(i): Sıfat Tamlaması

sıcak(s)/ su(i): Sıfat Tamlaması

bazı yıkanmaya(dt)/ git-(ycik): Sıfat-Fiil Grubu

bazı(zt)/ yıkan-(ycik): İsim-Fiil Grubu

            Yazar bu noktada anlatımını kuvvetlendirmek ve betimlemek istediği durumu veyahut nesneleri kelime grupları kullanarak gerçekleştirmiştir. Görülen o ki, yazar metin içerisinde betimlere çok sık yer vermiş ve bunun sonucunda da sıfat tamlamalarını oldukça sık kullanmıştır.

 

            2. Cümle

            Yozefino, dünyasından hakkıyla yararlanmayı seven kadın olduğu için, huy olarak güzellik veren şeylere çok fazla dikkat ederdi. (A. Mithat Efendi- Felatun Beyle Rakım Efendi)

Cümle Ögeleri:

Yüklem: dikkat ederdi.

Özne: Yozefino

Zarf Tümleci: dünyasından hakkıyla yararlanmayı seven kadın olduğu için

Dolaylı Tümleç: huy olarak güzellik veren şeylere

Zarf Tümleci: çok fazla

Kelime Grupları:

Dikkat(i)/ et-(y. Fiil): Birleşik Fiil Grubu

dünyasından hakkıyla yararlanmayı seven kadın olduğu(i)/ için(çe): Edat Grubu

dünyasından hakkıyla yararlanmayı seven kadın(i)/ ol-(y.f.): Birleşik Fiil Grubu

dünyasından hakkıyla yararlanmayı seven(s)/ kadın(i): Sıfat Tamlaması

dünyasından hakkıyla yararlanmayı(b’li nesne)/ sev-(ycik): Sıfat-Fiil Grubu

dünyasından(dt)/ hakkıyla(zt)/ yararlan-(ycik): İsim-Fiil Grubu

hakkı(i)/ ile(çe): Edat Grubu

huy olarak güzellik veren(s)/ şeyler(i): Sıfat Tamlaması

huy olarak(zt)/ güzellik(b’siz nesne)/ ver-(ycik): Sıfat-Fiil Grubu

huy(i)/ ol-(ycik): Zarf-Fiil Grubu

çok(s)/ fazla(i): Sıfat Tamlaması

            A. Mithat Efendi, bu metin içerisinde Yozefino adlı karakteri tanıtırken veyahut betimlerken sıfat tamlamaları yerine daha çok fiilimsi gruplarından yararlanmıştır. Bu noktada da görüleceği o ki, yazar; karakterinin olayını, durumunu tamamlanmamış yargı formatında yani fiilimsi gruplarını tercih ederek anlatmıştır.

 

            3. Cümle

            Hapishanenin dış avlusunda, Abaza Kemal’in kahve ocağının dibinde oturmuş*, birbiri üstüne cıgara içiyordum.** (Sabahattin Ali-Sırça Köşk)

Bu metinde 2 tane cümle vardır. Değerlendirmemizi 1.a* ve 1.b** olarak yapacağız.

1.a* Cümlesinin Ögeleri:

Yüklem: oturmuş

Dolaylı Tümleç: Abaza Kemal’in kahve ocağının dibinde

Dolaylı Tümleç: Hapishanenin dış avlusunda

1.a* Cümlesinin Kelime Grupları:

Abaza Kemal’in kahve ocağının(ty)/ dibi(tn): Belirtili İsim Tamlaması

Abaza Kemal’in(ty)/ kahve ocağı(tn): Belirtili İsim Tamlaması

Abaza(i)/Kemal(i): Birleşik İsim Grubu

Kahve(ty)/ ocağı(tn): Belirtili İsim Tamlaması

Hapishanenin(ty)/ dış avlusu(tn): Belirtili İsim Tamlaması

Dış(s)/ avlu(i): Sıfat Tamlaması

1.b** Cümlesinin Ögeleri:

Yüklem: içiyordum.

Belirtisiz Nesne: cıgara

Zarf Tümleci: birbiri üstüne

1.b** Cümlesinin Kelime Grupları:

Birbiri(ty)/ üstü(tn): Belirtisiz İsim Tamlaması

Biri(i)/ biri(i): İkileme Grubu

SONUÇ

            Çalışmada kelime gruplarına, cümle ögelerine ve cümlenin tahlili konusuna, sadece örneklerle ışık tutmaya çalıştık. Cümlede anlatılmak istenen bir durum, olay, duygu veyahut düşünceye tek kelimelik anlatımlarla gerçekleştirebiliriz. Fakat tek kelimeyle anlatamadığımız, betimleyemediğimiz vb. unsurları gerçekleştiremediğimiz duygular, düşünceler veyahut olayları kelime grupları vasıtasıyla okurun ihtiyaçlarına sunabiliriz. Örneklerden de anlaşılacağı üzere kelime grupları içerisinde-özellikle de fiilimsi gruplarını- birer cümle gibi düşünüp bu yolla çözümlemenin daha sağlıklı olacağı kanısındayız.

 

TARANAN METİNLER

AHMET Mithat E.(2011), Felatun Beyle Rakım Efendi, İstanbul: İskele Yay.

SABAHATTİN Ali(2020), Sırça Köşk, İstanbul: Yapı Kredi Yay.

ÖMER Seyfeddin(2005), Ömer Seyfeddin Seçme Hikayeler; And, İstanbul: Ötüken Neşriyat Yay.