TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE FİİLİMSİ GRUPLARI ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

 

TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE FİİLİMSİ GRUPLARI ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

 

                                                                                                                       ERTAÇ ERİŞMİŞ

ÖZET

            Türkiye Türkçesinin sözdizimi unsurları içerisinde bilindiği üzere birden fazla unsur bulunmaktadır. Bu unsurlar içerisinde kelime gruplarının da yeri oldukça önemlidir. Bu çalışmada, Türkiye Türkçesinin kelime grupları içerisinde yer alan fiilimsi grupları üzerine değerlendirme yapılacaktır. Fiilimsi gruplarının kuruluşu ve bu kuruluşun da getirmiş olduğu çözümleme konuları üzerine durulacaktır. Bu sayede fiilimsi gruplarının sözdizimi içerisinde nasıl bir anlam ve görev üstlendiği gösterilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler: sözdizimi, zarf-fiil, sıfat-fiil, isim-fiil, fiilimsi, kelime grubu

 

1) Fiilimsiler ve Fiilimsi Türleri

            Çalışmamızın bu aşamasında fiilimsi kavramı üzerine durulup bu kavramın ne olduğu türleriyle birlikte açıklanmaya çalışılacaktır.

            Fiilimsi, fiil kökenli veyahut tabanlı bir unsurun üzerine birtakım yapım ekleri getirilerek, fiilin sıfat, zarf ve isim halini yapan sözcük türü olarak tanımlanabilir. Bu noktada fiilimsilerin sözdizmi içerisinde ise kelime gruplarının tipik özelliği gibi özne, zarf, dolaylı tümleç vb. ögeleri üstelenebilir aynı zamanda sözdizimi içerisinde isim, sıfat veyahut zarf görevinde kullanılabilirler.

            Fiilimsi kavramının alanyazında nasıl tanımlandığına da değinmenin fayda sağlayacağı kanısındayız.

            Fiilimsi, Türkçe Sözlük’te; Fiilden türetilen, olumsuzu yapılabilen, mastar, sıfat-fiil, zarf-fiil vb. türleri bulunan ad, eylemsi olarak tanımlanmaktadır(2005:701).

            Zeynep Korkmaz fiilimsi için Gramer Terimleri Sözlüğü’nde fiilimsi türlerinden ayrı ayrı bahsederek şu tanımları yapmıştır; Sayı ve şahsa bağlı fiil çekimine girmeyen, fakat aldığı eklerle fiilin zamana bağlı olarak taşıdığı kavramı sıfatlaştırdığından kendisinde sıfat ve fiil niteliklerini birleştiren fiil şekli olarak tanımlamakta ve zarf-fiil, isim-fiil kavramları için de aynı tanımları yapmaktadır(1992:132).

 

            Muharrem Ergin, fiilimsi için Türk Dil Bilgisi adlı eserinde şöyle bahsetmektedir: Partisipler fiil kök ve gövdelerine partisip ekleri getirmek suretiyle yapılırlar. Partisip ekleri bir yandan zaman ve hareket, öte yandan isim yapma fonksiyonları ile çekim eki ile yapım ekleri arasında yer tutan, fiilden isim yapma eklerine çok yaklaşan fiil işletim ekleridir(2008:333). Bunun yanısıra araştırmacı greindum ve partisip olarak fiilimsileri ikiye ayırmakta ve fiil işletim ekleri içerisinde göstermektedir.

           

1.1) Fiilimsi Türleri:

           

            Fiilimsileri fiil kök veyahut gövdelerine birtakım ekler getirilerek oluşturulan kelimeler olduğundan bahsetmiştik. Bunun bir sonucu olarak da eklenen bu ekler doğrultusunda fiilimsiler üç türe ayrılmaktadır; İsim-fiil, Sıfat-fiil ve Zarf-fiil.

 

1.1.1.) İsim-Fiil: 

           

            Fiil kök veyahut gövdelerine –{mAk}, -{I⁴ş}, -{mA} eklerinin gelmesiyle oluşan fiilimsi türüdür. Aynı zamanda bu fiilimsi türüne sözlük fiili de denilmektedir. Bilindiği üzere fiiller tek başlarına sözlüklerde madde başı olarak kullanılamazlar fakat bu kategorideki ekleri almış olan fiiller sözlüklerde yerlerini alabilirler.

 

1.1.2.) Sıfat-Fiil:

 

            Fiil kök veyahut gövdelerine –{An, –{AsI⁴}, –{mAz}, –{Ar}, –{DI⁴k}, –{AcAk}, –{mI⁴ş} eklenmesiyle fiilin sıfat halini yapan fiilimsi türleridir.

 

1.1.3.) Zarf-Fiil:

 

            Fiil kök veyaht gövdelerine –{ken}, –{AlI⁴}, –{AsI⁴},–{mAdAn}, –{A}…–{A}, –{DIğInDA}, –{IncA}, –{I⁴p}, –{ArAk}, –{DIkçA} vb. eklerin eklenmesiyle fiilin zarf halini yapan fiilimsi türleridir. Bazı zarf-fiil ekleri birkaç fiilimsi veyahut isim işletim ekinin birleşmesi, kalıplaşması sonucu oluşmuştur. Ayrıntılı bilgi için bkz: GÜLSEVİN Gürer, Türkiye Türkçesinde Birleşik Zarf-Fiil Ekleri

 

 

2.) Fiilimsi Grupları:

            Fiilimsileri daha önceki bölümlerde de tanımlamıştık. Bu doğrultuda fiilimsileri birer kelime grubu içerisinde de değerlendirmenin önemli olduğunu düşünmekteyiz. Fiilimsi grupları, tam bir yargı bildirmeyen kelime grupları olduğu için fiilimsi içeren cümleleri basit cümle içerisinde değerlendirmenin daha doğru olduğu kanısındayız. Elbette bu çalışmanın kapsamında cümle türleri değil fiilimsi gruplarını açıklamaya çalışacağımız için, bu konuya değinmeyeceğiz.

            Asıl olarak fiilimsi grupları; sıfat-fiil, zarf-fiil veyahut isim-fiil eklerini almış olan bir fiil ve bu fiili tamlayan ögelerden oluşan bir kelime grubudur. Bu durumda fiilimsi gruplarını, birer küçük cümle olarak çözümlenmeli fakat bu grubu tamlayan ögelerin, ana yükleme değil fiilimsi grubunun içerisindeki yüklemciğe bağlanması gerekmektedir.

           

                            Tamlayıcı/tamlayıcılar + fiilimsi : Fiilimsi Grubu

           

            Leyla Karahan, Türkçede Söz Dizimi adlı kitabında fiilimsi gruplarını; isim-fiil, sıfat-fiil ve zarf-fiil grubu olarak üç ayrı türe ayırmıştır ve bu grupların yargı bildirmediğini bir fiilimsi ile bu fiilimsiye bağlı tamlayıcı veya tamlayıcılarla kurulan kelime grubu olarak tanımlamaktadır(2020:53,55,57).

           

            Mehmet Özmen, Türkçenin Sözdizimi adlı eserinde fiilimsi gruplarını; isim-fiil, sıfat-fiil ve zarf-fiil olarak üçe ayırmaktadır. Her fiilimsi grubu için, isim-fiil, sıfat-fiil, zarf-fiil eklerini almış olan bir fiile, ondan önce gelen, ona bağlanan ögelerden oluşturulan, yüklemcik görevinde kullanıldığından ve yüklemcik denilen fiilimsi eklerini almış olan unsurun kelime grubu içerisinde sonda bulunduğundan bahsederek bir tanım yapmıştır(2016: 117,118,123).

 

            Abdurrahman Özkan, Mustafa Toker ve Ufuk Deniz Aşçı’nın birlikte yaptıkları çalışmaları sonucunda oluşan Türkiye Türkçesi SözDizimi adlı çalışmada, fiilimsi grubunu; bir fiilimsi ile bu fiilimsiye bağlı tamlayıcı veya tamlayıcılardan oluşan kelime grubu olarak tanımlamaktadır(2020:86).

           

            Yapılan tanımlardan da anlaşılacağı üzere, fiilimsi gruplarını birer küçük cümle olarak görülmeli, değerlendirilmeli ve çözümlemeye tabii tutulmalıdır. Bu bakımdan fiilimsi eklerini almış olan fiili yüklemcik, bu yüklemciği tamlayan ögelerin de ana yükleme değil,  yüklemciğe bağlı ögeler olduğu anlaşılmalıdır.

Telaşla koşan adam, eve gitti.

              Telaşla koşan(s)/ adam(i): Sıfat Tamlaması

              Telaşla(zt)/ koş-(ycik): Sıfat-Fiil Grubu

 

            Yukarıda verilen örnekten de anlaşılacağı üzere, “Telaşla” zarfı, ana yüklemdeki “gitti” yargısının değil, fiilimsi grubu içerisindeki “koş-“ fiilini veyahut yüklemciğini tamlamıştır.

 

            Fiilimsi grupları, kelime grubu içerisinde adlandırmaya tabii tutulurken yüklemciğin almış olduğu fiilimsi ekine göre isim almaktadır.

             

                                    Onları düşündükçe ……… : Zarf-Fiil Grubu

                                    Bugünlerde telef olanlar …….. : Sıfat-Fiil Grubu

                                    Son zamanlarda kitap okumayı …….. : İsim-Fiil Grubu

 

3.) Türk Edebiyatı’ndan Örnek Fiilimsi Grupları Ve Çözümlenmesi

           

            Fındıkkabuğunu doldurmayan şu hayatımda

            Vuruldukça kabuk bağlıyorken dışım

            Kırıldıkça olgunlaşıyor içim (Haluk Gökalp- Rüya Sığınağı)

 

Cümle Ögeleri :

Yüklem: olgunlaşıyor

Özne: içim

Dolaylı Tümleç: Fındıkkabuğunu doldurmayan şu hayatımda

Zarf Tümleci: Vuruldukça kabuk bağlıyorken dışım

Zarf Tümleci: Kırıldıkça

 

Kelime Grupları:

Fındıkkabuğunu doldurmayan(s)/ şu hayatımda(i): Sıfat Tamlaması

Fındıkkabuğunu(b’li n.)/ doldur-(ycik): Sıfat-Fiil Grubu

Şu(s)/ hayatımda(i): Sıfat Tamlaması

 

Vuruldukça(z.t.)/ kabuk bağla-(ycik)/ dışım(özne): Zarf-Fiil Grubu

Kabuk(i)/ bağla-(yardımcı f.): Birleşik Fiil Grubu

 

            Talat Bey gittiğinde biraz önce yaşlılık bunalımı geçiren Dadı, elliyi bulmuş yaşını, mezarı, sorgu meleklerini, hepsini unutup lafa koyuldu. (Şemseddin Sami – Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat)

 

Cümle Ögeleri:

 

Yüklem: lafa koyuldu.

Özne: Talat Bey gittiğinde biraz önce yaşlılık bunalımı geçiren Dadı

Zarf Tümleci: elliyi bulmuş yaşını, mezarı, sorgu meleklerini, hepsini unutup

 

Kelime Grupları:

 

Talat Bey gittiğinde biraz önce yaşlılık bunalımı geçiren(s)/ Dadı(i): Sıfat Tamlaması

Talat Bey gittiğinde(zt)/ biraz önce(zt)/ yaşlılık bunalımı(n)/ geçir-(ycik.): Sıfat-Fiil Grubu

Talat Bey(ö)/ git-(ycik): Zarf-Fiil Grubu

Talat(i)/ Bey(unvan ismi): Unvan Grubu

Biraz(s)/ önce(i): Sıfat Tamlaması

Yaşlılık(ty)/ bunalımı(tn): Belirtisiz İsim Tamlaması

 

elliyi bulmuş yaşını(n)/, mezarı(n)/, sorgu meleklerini(n)/, hepsini(n)/ unut-(ycik): Zarf-Fiil Grubu

elliyi bulmuş(s)/ yaş(i): Sıfat Tamlaması

elliyi(b’li n.)/ bul-(ycik): Sıfat-Fiil Grubu

sorgu(ty)/ melekleri(tn): Belirtisiz İsim Tamlaması

 

 

SONUÇ

 

            Sonuç olarak, fiilimsi grupları sözdizimi içerisinde araştırmacıların üzerinde yoğun bir biçimde durduğu unsurlardan birisidir. Fiilimsi gruplarının, çözümlenmesi konusunda çalışmanın içeriğinde oldukça fazla değindik. Bu bölümde de değinmenin faydalı olacağı görüşündeyiz. Fiilimsi gruplarını birer küçük cümle gibi düşünmeli ve bu küçük cümleleri kendi içerisinde sözdizim kurallarının getirmiş olduğu tümdengelim yöntemiyle, cümle tahlili şeklinde değerlendirilmesi gerekmektedir. Fiilimsi gruplarını tamlayan unsur veyahut unsurların; cümlenin asıl ögelerinden birisi olan, yargı taşıyan yükleme mi, yoksa fiilimsi grubu oluşturan, fiilimsi eki almış olan yüklemciğe mi bağlandığını iyi tahlil etmek gerekmektedir.

 

TARANAN METİNLER

 

HALUK GÖKALP, Rüya Sığınağı, Karahan Kitabevi, Mayıs-2017, ADANA.

ŞEMSEDDİN SAMİ, Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat, Nilüfer Yayıncılık, 2016, ANKARA.

 

KAYNAKÇA

 

ERGİN Muharrem (2008), Türk Dil Bilgisi, Bayrak Yay., İSTANBUL.

KARAHAN Leyla (2020), Türkçede Söz Dizimi, Akçağ Yay., ANKARA.

KORKMAZ Zeynep(1992), Gramer Terimleri Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yay, ANKARA.  

ÖZMEN Mehmet (2016), Türkçenin SözDizimi, Karahan Kitabevi, ADANA.

ÖZKAN Abdurrahman, TOKER Mustafa, AŞÇI U. Deniz(2020), Türkiye Türkçesi Söz Dizimi, Palet Yayınları, KONYA.

TÜRK DİL KURUMU(2005), Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yay., ANKARA.