TÜRKÇEDE CÜMLE KURULUŞU ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

 

TÜRKÇEDE CÜMLE KURULUŞU ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

                                                                                             

                                                                                                ERTAÇ ERİŞMİŞ

 

ÖZET

            Türkçenin dört temel yapısından birisi olan sözdizimi veyahut sentaks konusu üzerine yapılan bu çalışmada Türkiye Türkçesinde cümle kuruluşu üzerine durulacaktır. Cümle, kelime anlamı itibariyle “tümü, tamamı, hepsi..” gibi anlamlar taşımaktadır. Bu noktadan hareketle çalışma içerisinde bahsedilecek tümleç kavramına da değinmenin fayda sağlayacağını düşünmekteyiz. TDK Türkçe Sözlük’te tümleç kavramı,  Genellikle fiilin anlamını çeşitli yönlerden tamamlayan, herhangi bir isim durumunda bulunan, edat alan isim veya tamlama, meful, mütemmim(2005,2018). Bu noktadan hareketle tümleç kavramının bir tamamlama anlamının olduğunu görebilmekteyiz.

 

CÜMLE

            Cümle için bu bölümde gerekli tanımları yapmadan önce cümleyi şu şekilde tanımlayabiliriz; Bir duyguyu, bir düşünceyi, bir olayı ve bir durumu kelime veyahut kelime gruplarıyla yargılı, hükümlü anlatma olarak tanımlayabiliriz. Cümlenin yargı taşıması, kesinlikle gerçekleşmesi gereken durumlardan birisidir. Cümle kuruluşu için de aslında bu yargının bir sınırlaması olarak düşünülebilir.

            Cümle için yapılan çalışmalardaki tanımlar ise şunlardır;

Bir düşünceyi, bir duyguyu, bir durumu, bir olayı yargı bildirerek anlatan kelime veya kelime dizisine cümle denir(Karahan, 2020,9).

Cümle bir fikri, bir düşünceyi, bir hareketi, bir duyguyu, bir hadiseyi tam olarak bir hüküm halinde ifade eden kelime grubudur(Ergin,2008,398).

Bir yükleme bağlı olarak oluşan, bir duyguyu, bir düşünceyi, bir eylemi veya bir isnadı, tam olarak anlatan ve birbirlerine belirli kurallarla bağlanan kelimeler dizisine cümle denir(Özmen, 2016,4).

            Cümle kavramı ile ilgili tanımlıkları yaptıktan sonra, cümlenin aslında bir hüküm çerçevesinde birkaç durumu, olayı, duyguyu ve düşünceyi kelimelerle veya kelime gruplarıyla anlatma işi olarak tanımlayabiliriz.

            Türkiye Türkçesinin diğer dillerle sınıflandırma yapılırken kullanılan bir ölçüt de  sözdizimidir. Bu bakımdan Türkçenin diğer dillerden ayrılan özelliklerinden birisi ise sözdiziminin sola doğru dallanan bir yapıya sahip olmasıdır. Ö+N+Y şeklinde bir sentaks yapısına sahip olan Türkçede, cümle sola doğru dallandırılarak oluşturulur. Elbette bu noktada değinilmesi gereken başka bir husus ise, bu dizilişlerin keyfiyete bağlı olarak değil belirli kurallar çerçevesinde gerçekleştiğini bilmekteyiz. Fakat çalışmamızın kapsamında bu konuya değinmeyeceğiz.

 

CÜMLE KURULUŞU

            Bir önceki bölümde de bahsettiğimiz üzere, Türkçe sola doğru dallanan bir yapıya sahiptir ve bu bakımdan tümleç dizilimleri Ö+N+Y şeklindedir.

            Bu dizilişten yola çıkarak Türkçede bir cümle kuruluşundan bahsetmemiz gerekmektedir.

            Türkçede bir cümle aslında yüklemin daha doğru bir ifadeyle bahsedecek olursak yargının sonsuz isteminin sınırlanması, tamamlanması ve belirtilmesi üzerine kurulur.

Geldi. (yüklem) : Yargı taşır ve cümle olabilme özelliğine sahiptir.

Bu noktada “geldi” yükleminin veya yargısının istemleri sınırlandırılarak Türkçede cümle kuruluşu devam eder.

Geldi. (Y)

Ali, geldi. (Ö+Y)

Ali, bize geldi. (Ö+YT+Y)

Ali, bize dün geldi. (Ö+YT+ZT+Y)

Ali, bize dün koşarak geldi. (Ö+YT+ZT+ZT+Y)

Verilen örnekten de anlaşılacağı üzere, cümle denilen dil birimi aslında yüklemin tabii olarak taşımış olduğu istemlerini sınırlandırılarak oluşur. “gel-“ eylemini yapan bir 3. Tekil kişi var fakat bizler yani dil konuşurları bu kişiyi tayin edebiliriz. Bu tayin etme sürecinin ise aslında yüklemdeki fiil veyahut isim unsurlarını sınırlama süreci diyebiliriz. Aynı şekilde yine “gel-“ eyleminin nereye doğru olacağını belirten yer tamlayıcısını farklı şekillerde tayin edebiliriz.

 

SONUÇ

Cümle için verilen tanımlardan ve cümlenin kuruluşu üzerine verilen örneklerden de anlaşılacağı üzere, cümlenin yüklemin tayin ettiği kelime ve kelime gruplarından oluştuğunu bilmekteyiz. Dil konuşuru bu kelimeleri tayin etme sürecini çoğu zaman bir keyfiyet doğrultusunda yapamayacağını görmüş olduk. Kelime veya kelime gruplarının belirlenmesi ve sözdizimindeki yeri ise yüklemin sonsuz sayıdaki istemini sınırlandırarak oluştuğunu görmekteyiz.

KAYNAKÇA

 ERGİN Muharrem (2008), Türk Dil Bilgisi, Bayrak Yay., İSTANBUL.

KARAHAN Leyla (2020), Türkçede Söz Dizimi, Akçağ Yay., ANKARA.

ÖZMEN Mehmet (2016), Türkçenin SözDizimi, Karahan Kitabevi, ADANA.

TÜRK DİL KURUMU(2005), Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yay., ANKARA.